Pyotr I Đại đế[1] (1672-1725), Sa hoàng Pyotr[2] của nước Nga cũ và sau đấy là Hoàng đế của Đế quốc Nga, thuộc hàng nhân vật kiệt xuất của lịch sử thế giới. Gần đây ông được dân Nga bình chọn là người Nga được yêu mến nhất mọi thời đại do những thành tựu lớn lao trong công cuộc hiện đại hóa đất nước ông. Ông đưa một nước Nga lạc hậu, đi sau Tây Âu dường như hàng trăm năm, trong một thời gian ngắn vượt lên thành một cường quốc khiến cho những nước Châu Âu còn lại phải nể vì.

Muốn hiểu được rõ con người của Pyotr Đại đế không phải là dễ, theo vài khía cạnh nào đấy. Tác giả đã phân tích tố chất đa dạng của Pyotr Đại đế: sục sôi và gan lì, vừa bao dung vừa tàn nhẫn, vừa mềm mỏng vừa cố chấp, tình cảm ở mặt này nhưng cứng rắn ở mặt khác…, nhưng cuối cùng tạo nên khúc ngoặt cực kỳ quan trọng trong lịch sử nước Nga. Hơn nữa, tác giả cũng vẽ ra con người lạ kỳ của Pyotr Đại đế, lạ kỳ theo quan điểm phương Đông: việc tu thân của Pyotr Đại đế khá lôi thôi, việc tề gia cũng lắm vấn đề, nhưng công cuộc trị quốc và bình thiên hạ lại đạt nhiều thành tựu!

Lịch sử dành cho Pyotr Đại đế nhiều lời khen ngợi. Có lẽ lời khen ngợi trước tiên là tầm nhìn chiến lược của ông, kế đến là nhận thức rồi quyết tâm. Những tầm nhìn, nhận thức và quyết tâm ấy hầu như thiếu vắng trong khắp nước Nga thời bấy giờ. Chỉ một mình ông có tầm nhìn sâu rộng, nhận thức đúng đắn, rồi có quyết tâm sắt đá để đi đến đích. Chẳng hạn, trong khi bao triều đại trước đều không nhận ra là nước Nga bao la chỉ có một cảng biển thông ra bên ngoài thế giới trong sáu tháng mỗi năm, không có hải quân, và cả nước Nga mãn nguyện với đội thuyền đi theo dòng nước trên sông; chỉ riêng Pyotr Đại đế nhận ra đấy là những khiếm khuyết vô cùng hệ trọng trong chiến lược xây dựng kinh tế và quân sự cho đất nước ông. Chính Pyotr Đại đế nhận thức được công dụng diệu kỳ của một chiếc thuyền buồm không những có thể đi xuôi chiều gió, mà còn có thể đi ngược lại chiều gió – điều mà loại thuyền bè Nga hồi ấy không thực hiện được. Quyết tâm xây dựng cảng biển và tạo dựng nên hải quân Nga khởi phát từ tầm nhìn và nhận thức như thế.

Thế là, với bao hoài bão nung nấu nhằm hiện đại hóa nước Nga nằm kề bên Tây Âu lúc ấy đã tiến bộ khá xa, Pyotr tự mình đóng một chiếc thuyền và học cách điều khiển nó, tổ chức riêng cho mình một đội quân và tập trận thường xuyên để cuối cùng chuyển thành đội quân tinh nhuệ hơn hẳn lực lượng nòng cốt của triều đình.

 

Một sự kiện lớn lao tạo bước ngoặt cho sự đổi mới nước Nga là Đại Phái bộ Sứ thần (Nga văn: Великое посольство, phiên âm: Velikoye posolstvo). Phái bộ gồm hơn 250 người, đi vắng khỏi Nga trong 18 tháng. Mục đích chính là học hỏi và tuyển chọn nhân tài về giúp cho triều đình của Nga. Riêng Pyotr giấu tung tích trong Đại Phái bộ Sứ thần với mục đích đơn giản: muốn học hỏi. Ưu tư dai dẳng của ông là xây dựng lực lượng hải quân hùng mạnh, và ông biết rằng Hà Lan và Anh có chuyên gia đóng tàu giỏi nhất thế giới. Ông muốn đi đến hai nước này vốn có lực lượng hải quân và đội thương thuyền làm chủ thế giới, và đến Venice, nơi có kỹ thuật vượt trội trong ngành đóng thuyền galê. Pyotr Ông nôn nóng muốn đi, nhưng ghét nghi lễ rườm rà nếu đi với tư cách quân vương. Bằng cách cử những đại sứ lỗi lạc, ông đảm bảo Phái bộ sẽ được đón tiếp trọng vọng; bằng cách giả vờ không có mặt, ông được tự do né tránh thời giờ vô ích của nghi lễ. Khi trọng thị Phái bộ, chủ nhà cũng trọng thị Sa hoàng, nhưng người thanh niên tên Pyotr Mikhalov – tên giả của Sa hoàng – có thể đến và đi đâu tùy ý.

Tại Hà Lan, ông thuê một ngôi nhà gỗ gồm hai phòng nhỏ. Hai người tùy tùng ở cùng với ông; bốn người khác thuê chỗ trọ gần đấy. Ông mang đồ lề vào vai thợ mộc học nghề ở Hà Lan để tự tay đóng một tàu chiến bắt đầu từ những súc gỗ thô sơ cho đến khi hạ thủy.

Đến đây ta mới thấy điều đặc sắc về tố chất của Pyotr Đại đế: trong khi sở thích cá nhân của ông thời niên thiếu tập trung vào vài lĩnh vực như quân sự và hàng hải, nhưng khi đã là sa hoàng độc tôn và có cơ hội đi ra nước ngoài thì sự quan tâm học hỏi của ông lại trở nên bao quát. Ông đi viếng thăm đủ mọi nơi khi tháp tùng Đại Phái bộ Sứ thần: nhà máy chế biến, xưởng cưa, nhà máy in, xưởng se sợi, nhà máy giấy, xưởng cơ khí, viện bảo tàng, vườn thực vật, phòng thí nghiệm… Ông đến gặp gỡ và hỏi han những kiến trúc sư, nhà điêu khắc, kỹ sư, nhà thiên nhiên học, người phát minh kính hiển vi, giáo sư giải phẫu học… Ông cũng học hỏi từ người hành nghề tầm thường nhất để biết cách vá quần áo của mình, đóng một đôi dép cho riêng mình, và còn tập tháo ráp đồng hồ. Khi thơ thẩn đi xem phố xá, chợ búa nước người, ông vẫn có thái độ nghiêm túc như khi đi gặp các nhà khoa học: không phải như một du khách nhàn nhã mà như du học sinh là muốn nghe, muốn thấy, muốn phân tích tại sao dân Nga quá nghèo và dân Tây Âu quá giàu. Và từ đó, du học sinh có tên giả là Pyotr Mikhailov đi đến những câu trả lời nằm ở ngoại thương, cảng biển, đội thương thuyền, ngay cả sự phóng khoáng về tôn giáo. Tức là, phân tích và kết luận của ông không phải là manh mún theo sở thích cá nhân, mà trở nên khá đồng bộ, tổng thể trong sách lược phát triển đất nước Nga.

Đặc biệt ở Anh quốc, Pyotr đến dự khán một phiên họp của Nghị viện. Không muốn bị mọi người nhìn, Pyotr chọn chỗ ngồi gần một cửa sổ gần hành lang trên cùng. Việc này khiến một người khuyết danh có câu nhận xét lưu hành khắp London: “Hôm nay, tôi thấy một cảnh tượng hiếm hoi nhất thế giới: một quân vương ngồi trên ngai và một quân vương khác ngồi trên nóc.” Pyotr lắng nghe cuộc tranh luận qua một thông dịch, tuyên bố với tùy tùng rằng, tuy không chấp nhận việc Nghị viện giới hạn quyền lực của quân vương, ông vẫn thấy “điều hay là được nghe thần dân phát biểu một cách trung thực và cởi mở với vua của họ. Đây là điều chúng ta nên học từ người Anh.”

Và còn nhiều việc làm quyết đoán nữa, như ra lệnh tịch thu chuông nhà thờ để đúc đại bác phục vụ công cuộc chống ngoại xâm mặc cho giáo hội đầy quyền uy phản đối. Hoặc đòi hỏi các tầng lớp tăng lữ, quý tộc và thương nhân – có thế lực mạnh nhất thời bấy giờ – góp chi phí vào việc xây dựng hải quân; ai không làm sẽ bị tịch thu gia sản, ai kêu nài sẽ phải đóng góp thêm! Hoặc ra lệnh đàn ông Nga phải cắt râu cho gọn và tất cả người Nga phải chuyển trang phục truyền thống sang kiểu gọn nhẹ – mục đích sâu xa là để dân Nga tăng năng suất làm việc – mặc cho chống đối của giáo hội uy quyền và thói bảo thủ muốn duy trì cách sống lâu đời.

Một công trình vĩ đại khác – khá điên rồ và mạo hiểm – là kiên trì tiến hành xây dựng nên thành phố Sankt-Peterburg bề thế từ bãi đầm lầy ngay cả trong những năm tháng chiến tranh, ngay cả khi vùng đất mới được chiếm từ Thụy Điển, chưa có hòa ước để hợp thức hóa là thuộc Nga vĩnh viễn, có nghĩa là Thụy Điển có quyền chiếm lại bất cứ lúc nào! Quyết tâm ấy thể hiện qua chính sách là có thể nhượng bộ Thụy Điển bất cứ điều gì ngoại trừ trả lại Sankt-Peterburg, nhằm mở một đường giao thông hàng hải và căn cứ hải quân Nga. Quyết tâm này được lưu truyền mãi về sau, với kết quả là Sankt-Peterburg vẫn đứng vững trước những cuộc tấn công của vua Karl XII của Thụy Điển, cũng như của Hoàng đế Napoleon của Pháp và Hitler của Đức Quốc xã sau này.

Việc đánh giá Pyotr Đại đế có thể theo hai xu hướng. Một là cho rằng thành quả đều do cá nhân Pyotr: trong khi cả triều đình, cả giáo hội, cả các giới quý tộc và thương nhân – là những thế lực quan trọng thời bấy giờ ở Nga – không ai thiên về cải tổ và hiện đại hóa như ông (nhiều người còn chống đối, ngay cả người vợ đầu và con trai trưởng của ông). Riêng các cận thần và các cấp chỉ huy quân sự của ông chỉ thực thi sách lược của ông và nhận mệnh lệnh của ông mà thừa hành, nên sự đánh giá càng làm nổi bật cá nhân của Pyotr Đại đế trong việc biết trọng dụng nhân tài dù cho họ là người Nga hay người nước ngoài. Cũng nên ghi nhận là Pyotr Đại đế làm được nhiều việc nhờ ông có uy quyền tuyệt đối, có quyền ban hành luật theo ý muốn, thậm chí có quyền xử tử bất cứ ai đi ngược lại ý mình. Nếu trong một thể chế quân chủ lập hiến hoặc hệ thống dân chủ như thời nay, chỉ một cá nhân như Pyotr Đại đế hẳn sẽ không thể làm được gì nhiều trong bối cảnh xã hội nước Nga trì trệ như thế. Bằng chứng là một số cải tổ hành chính của Pyotr Đại đế, tuy có cơ sở chính đáng nhưng đã không thành công vì thái độ bảo thủ của các cấp địa phương.

Xu hướng thứ hai trong việc đánh giá Pyotr Đại đế thì cho rằng, những thành tựu là do sở thích cá nhân từ thời niên thiếu, rồi vì bản thân là sa hoàng, muốn gì cũng được, nên có điều kiện từ đồ chơi đi lên trò chơi, và từ trò chơi biến ra hành động thật sự. Có nghĩa là những hành động không nằm trong chiến lược tổng thể nào để phát triển đất nước. Điều này cũng đúng, nhưng thử hỏi trong bao vua chúa khác, có mấy người từ “chơi chơi” tiến lên “làm thiệt” tạo thành quả như thế? Ý kiến khác là xem vai trò cá nhân của ông không phải là yếu tố quyết định, trong khi phê phán ông về chế độ độc đoán, hà khắc – đôi lúc tàn bạo – theo kiểu phong kiến. Và trong công cuộc cải tổ, ông lại làm mất đi một vài giá trị truyền thống của xã hội Nga. Rộng ra hơn, những tầng lớp thấp trong xã hội Nga, đặc biệt là nông dân, không được hưởng lợi trực tiếp từ thành quả của ông. Trái lại, họ còn khổ sở hơn vì phải trực tiếp hoặc gián tiếp chịu gánh nặng để xây dựng căn cứ hải quân, xây thành phố Sankt-Peterburg, chi phí cho cuộc chiến với Thụy Điển… Chiều hướng đánh giá này cũng có cái lý của nó, tùy quan điểm của từng người. Chẳng hạn, có thể biện luận rằng một khi nước Nga đã trở nên hiện đại hóa thì dần dà đời sống nông dân Nga cũng được nâng cao hơn. Thật ra, chính Pyotr cũng chú trọng đến nông dân, như qua việc mang dây nho từ Pháp về trồng ở Nga, mời chuyên gia nước ngoài đến huấn luyện người Nga cách hớt lông cừu và dệt len lông cừu, du nhập ngựa giống nước ngoài về nuôi, chỉ thị nông dân Nga dùng loại lưỡi liềm mới của Tây Âu có cán dài để không phải cúi người xuống khi sử dụng, v.v…

Dù sao đi nữa, không ai có thể phủ nhận công lao của Pyotr Đại đế trong công cuộc xây dựng lực lượng quân sự và hiện đại hóa nước Nga, như là việc tạo dựng nên hải quân và đội thương thuyền hàng hải từ con số không: không tàu thuyền, không có công nghệ đóng tàu, không có ai biết lái tàu biển. Và còn nữa: từ “chuyện nhỏ” như thiết lập trường xóa mù chữ và dạy toán cấp cơ sở, trường kỹ thuật đào tạo thợ chuyên môn, xưởng in, cho đến việc cải tổ hành chính, hoàn thiện cơ sở pháp luật, xây dựng hệ thống đường sá, kênh đào vĩ đại, hoàn thiện Thành phố Sankt-Peterburg, nâng cao vai trò người phụ nữ, lập nên Viện Hàn lâm Khoa học, v.v…

Robert K. Massie, một nhà báo và sử gia danh tiếng nhờ những công trình nghiên cứu sử học cận đại hết sức công phu, tổng hợp nhiều tài liệu Nga văn và Anh văn thành bộ sử đồ sộ có tựa đề Peter the Great – His life and world (bản dịch Việt văn có tựa: Pyotr Đại đế – Người con vĩ đại của nước Nga).

Điểm đặc biệt của quyển sách trên thể hiện rõ tính cách chuyên nghiệp của tác giả: kết hợp lối viết phóng sự tường thuật với cách trình bày sử liệu sau khi đã tra cứu nghiêm túc và tổng hợp nguồn thông tin đa dạng. Qua văn phong đọc hấp dẫn như tiểu thuyết cộng thêm sự phân tích tâm lý con người khúc chiết, tác giả nguyên tác trình bày một cách cặn kẽ không chỉ về cuộc đời Pyotr Đại đế mà còn về toàn bộ khung cảnh kinh tế, xã hội, chính trị, địa dư của nước Nga và Châu Âu vào thế kỷ 17. Việc này giúp cho người đọc có sự hiểu biết sâu rộng về bối cảnh đất nước và con người đã dẫn đến những sự kiện và biến cố dưới triều đại của Pyotr Đại đế. Ví dụ như việc tại sao Pyotr Đại đế có chủ trương trừng trị nghiêm khắc – có người còn cho là tàn bạo – đám Cấm vệ do hành vi phản loạn không phải vì lý do chính trị, mà chỉ vì bị bỏ bê. (Nhưng sự bỏ bê này có nguyên ủy của nó.) Có nắm được cơ bản những bối cảnh, những mối liên hệ trước đấy giữa Pyotr Đại đế và lực lượng Cấm vệ, ta mới có thể hiểu thêm về chủ trương và hành động cứng rắn của vị Sa hoàng này.

Quyển sách của Robert K. Massie có thể giúp người đọc đi đến sự phán xét cho riêng mình mà không né tránh mặt tiêu cực của Pyotr Đại đế – chẳng hạn sau khi đã nhìn thấy trào lưu dân chủ ở Tây Âu vẫn không muốn để dân Nga chia sẻ quyền lực. Cộng thêm bối cảnh phong phú, tác giả còn trình bày những lập luận, ức đoán khác nhau, rồi rút ra kết luận có thể được xem là thuyết phục nhất. Người đọc có quyền tin hoặc không tin tác giả, nhưng ít ra ông đã không “ba phải” mà cũng không áp đặt chủ kiến .

Những sự kiện đầu tiên dưới triều Pyotr Đại đế

Dựa theo quyển sách nêu trênh, những sự kiện quan trọng diễn ra dưới triều Pyotr Đại đến là như sau:

• Thuyền buồm không những có thể đi xuôi chiều gió, mà còn có thể đi ngược lại chiều gió. Pyotr học lái trên Sông Yauza gần Moskva (1688).
• Một hạm đội Nga vượt đại dương, khởi đi từ cảng của Nga và trở về cảng của Nga, do tướng lĩnh hải quân Nga chỉ huy (tháng 7/1694).
• Khởi động những công trình đào kênh vĩ đại để nối nội địa với các biển chung quanh, được thực hiện trong thế kỷ kế tiếp.
• Chiến hạm của Nga mang cờ hiệu của Sa hoàng nước Nga, thực hiện một cuộc hải hành đơn độc và tự do trên vùng biển của Đế quốc Ottoman (ngày 15/8/1699).
• Huân chương đầu tiên (1700): Huân chương Sankt-Andrei, là phần thưởng danh dự ở cấp cao nhất mà Sa hoàng ban tặng cùng với tước vị Hiệp sĩ, áp dụng cho đến khi chế độ quân chủ của Nga chấm dứt năm 1917.
• Toán học và Hải hành (1701).
• Phụ nữ hoàng gia được giải thoát khỏi chế độ biệt lập hà khắc trong cấm cung.
• Cấm cha mẹ ép duyên con cái; tất cả quyết định về hôn nhân phải là tự nguyện.
• Tòa án đặc biệt gồm những thẩm phán nước ngoài áp dụng luật dân sự La Mã để giải quyết mọi tranh chấp giữa người nước ngoài với người Nga.
• Bãi bỏ tước hiệu boyar, thiết lập hệ thống tước hiệu giống như Tây Âu, thay thế Hội đồng Boyar bằng Hội đồng Cơ mật (sau khi Pyotr qua đời là Hội đồng Cơ mật Tối cao).
• Thành phố Sankt-Peterburg được xây dựng từ bãi đầm lầy (động thổ ngày 16/5/1703).
• Chuyến hải hành lần đầu tiên của một Sa hoàng nước Nga trên một tàu của Nga trên Biển Baltic (1703).
• Hệ thống chữ cái mới để in sách Nga văn (1707).
• Trường Y khoa (1707).
• Thư viện Quốc gia (1714), làm nền móng cho Thư viện của Viện Hàn lâm Khoa học Nga.
• Học viện Hải quân (1715).
• Pyotr được chính thức phong làm Viện sĩ của Viện Hàn lâm Khoa học Pháp (ngày 22/12/1717).
• Thành lập các bộ chuyên ngành của chính phủ (năm 1718), hoạt động cho đến năm cuối (1917) của vương triều.
• Trường Cao đẳng Hầm mỏ và Công nghiệp (1717).
• Bảng Cấp bậc của Đế quốc Nga (1722), gồm thang cấp bậc dựa trên năng lực cho ba ngành: quân đội, dân sự và tòa án, được sử dụng cho đến năm cuối (1917) của vương triều.
• Viện Hàn lâm Khoa học Nga (1724), đặt nền móng cho Đại học Quốc gia Sankt-Peterburg.
• Mỗi sự kiện có tính lịch sử, tạo tác động lâu dài cho sự phát triển đất nước Nga, bao gồm nhiều lĩnh vực: quân sự, hàng hải, văn hóa, giáo dục, y khoa, công nghiệp, quản lý công…

Chú thích

[1] Nga văn: Пётр I Алексеевич. Pyotr là tên phiên âm trực tiếp từ tiếng Nga; tiếng Anh tương đương gọi tên này là “Peter”, tiếng Pháp gọi là “Pierre” và được một số tài liệu Việt ngữ phiên âm thành “Pie.” (ND)

[2] Một số tài liệu Việt ngữ dùng từ “Nga hoàng” nhưng tước hiệu mà Nga dùng cũng đã được sử dụng trước đấy ở Bulgary và Serbia, không chỉ riêng cho nước Nga; vì thế dùng từ “Sa hoàng” có tính phổ cập hơn. (ND)

Diệp Minh Tâm